ماهنامه ريزپردازنده  

شماره 265(دی1396)

www.rizpardazandeh.com

اینترنت آدم‌ها (28)

هزینه برای گذار به دموکراسی یا سرمایه‌گذاری برای گذار به AI-Democracy

□ نوشته علیرضا محمدی‌فر

سال‌ها پیش  اعتصاب غذای طولانی  یک روزنامه‌نگار  زندانی   در کشور ما  توجه  رسانه‌های مختلف جهان را به خود جلب کرد و بعضی از این رسانه‌ها  داستانی تراژیک شبیه به اعتصاب غذای بابی ساندز[1] عضو ارتش آزادی‌خواه ایرلند را پیش‌بینی می‌کردند _ که با بی‌مسئولیتی‌های غیردموکراتیک  مسئولان آن هنگام دولت انگلستان به دلیل 66روز گرسنگی درگذشت _  اما در کشور ما خوشبختانه با تدبیر خردمندانه مسئولان ماجرا ختم به خیر گردید.

 این روزنامه‌نگار در یکی از گفتگوهایش در آن زمان جمله‌ای را بر زبان آورد که برای من به عنوان کسی که با  فناوری‌های دیجیتال سروکار دارد شگفت‌آور بود: «برای گذار به دموکراسی هزینه باید کرد.» جمله‌ای که به نظرم متعلق به دوران انقلاب صنعتی است، و نه متعلق به عصر هوش مصنوعی. (با این توضیح مختصر که مهم‌ترین ملزومات دموکراسی یعنی دو حزب یا جناح قدرتمندِ رقیب و شرکت گسترده مردم در انتخابات در کشور عزیزمان‌ ایران وجود دارد.)

در مقابل، در عصر هوش مصنوعی آنچه هدف باید باشد ابتدا     ای-دموکراسی (E-Democracy یا eDemocracy) یا دموکراسی الکترونیک[2]  و در پی آن AI-Democracy[3] یا دموکراسی هوشمند[4] است که معایب دموکراسی  مرسوم و ترکیب آن با بوروکراسی مرسوم را  که در اصل در دوران انقلاب صنعتی تکامل یافته  است ندارد و مزایای آن بی‌شمار است. و لذا گزاره درست آن است که بگوییم که «برای گذار به ای‌-دموکراسی باید سرمایه‌گذاری کرد» (یا دقیق‌تر، «برای گذار به  AI-Democracy باید سرمایه‌گذاری کرد»، که توضیحات آن  بعداً خواهد آمد). هم از این روست که نگاه جوانان این روزها به پیشگامان و انقلابی‌های فناوری‌های دیجیتال مانند  استیو جابز،  بیل گیتز، ایلان ماسک[5] (مؤسس شرکت تسلا)، لری پیج[6] (مؤسس شرکت گوگل)، مارک زاکربرگ[7] (مؤسس شرکت فیس‌بوک)، و  ادوارد اسنودن[8] است، و نه به چگوارا یا  بابی ساندز و مانند آن. عصر دموکراسی و عصر انداختن برگه رأی در صندوق‌های مهروموم‌شده به پایان رسیده است.

تعریف متداول  ای-‌دموکراسی (E-Democracy)

امروزه، فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، دموکراسی مرسوم را قویاً  تقویت کرده‌اند. به عنوان مثال، آزادی اطلاعات _ که از ارکان اساسی دموکراسی است _ به مدد اینترنت و وب به چنان سطحی در سراسر جهان رسیده است که در طول تاریخ بشر بی‌نظیر است. برپایی سیستم اینترنت و وب با تلاش‌های فراوان مهندسان به دست آمده است و کسی در این راه قربانی نشده است. از همین روی، بسیاری از صاحب‌نظران برای این که اثر این فناوری‌ها را بر روی دموکراسی در نظر بگیرند از اصطلاح  ای‌-دموکراسی بهره گرفته‌اند.

 برای  ای‌-دموکراسی که گاهی آن را دموکراسی دیجیتال یا دموکراسی اینترنتی نیز می‌نامند  تعریف واحدی وجود ندارد. بعضی از صاحب‌نظران ای‌-دموکراسی را معادل دولت الکترونیک می‌گیرند که خدمات دولتی را به صورت الکترونیک ارائه می‌کند، و بعضی دیگر آن را به انتخابات الکترونیک، مشارکت مردم در تصمیم‌گیری‌ها، دولت الکترونیک، و پاسخ‌گوکردن مدیران  محدود می‌کنند. در تعریف‌های متداول به بیان ساده، ای‌-دموکراسی بهره‌گیری از فناوری‌های ارتباطات، اطلاعات، و به ویژه اینترنت   برای تقویت و تکامل دموکراسی مرسوم  است.

گذار از سیستم‌های خودکاری اداری  به شهر هوشمند

در حال گذار از خودکاری اداری[9] به شهر هوشمند[10] هستیم. در حال حاضر، دولت الکترونیک بیشتر از فناوری خودکاری اداری یا اتوماسیون اداری بهره می‌گیرد. در خودکاری اداری روال‌های معمول اداری مکانیزه می‌شود و چنین سیستم‌هایی تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری نمی‌کنند. اما سیستم‌های شهر هوشمند با هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء، ذخیره‌گرهای ابر-بنیاد، و یا تحلیل کلان‌داده‌ها[11] تصمیم‌سازی می‌کنند و حتی تصمیمات را رأساً به اجرا در می‌آورند. به عنوان مثال، شهر هوشمند برای مقابله با  آلودگی هوا بر اساس عواملی مانند وضعیت جویِ حال و روزهای آینده، وضعیت ترافیک، شاخص کیفیت هوا، یا آلاینده‌های مختلف تصمیم‌گیری می‌کند و مثلاً  از طریق فناوری  تابلوهای راهنمایی و رانندگیِ هوشمند، منطقه طرح ترافیک را تغییر می‌دهد و از طریق فناوری V2I[12] (ارتباطات وسیله نقلیه با زیرساخت) _ که یکی از عضوهای مجموعه اینترنت خودروهاست _ رانندگان را بلافاصله در جریان قرار می‌دهد.

آنچه درباره شهر هوشمند گفته می‌شود داستان علمی-تخیلی نیست. بسیاری از فناوری‌های شهر هوشمند مانند V2I یا V2V[13] (ارتباطات خودرو با خودرو)، خودران‌ها، یا  انواع حس‌گر‌های اینترنت اشیاء ساخته شده است،  که با پایین‌آمدن قیمت‌ها، برپایی زیرساخت‌ها و پلت‌فرم‌های مورد نیاز به تدریج شاهد هوشمندترشدن شهرها خواهیم شد. بعضی از فناوری‌های شهر هوشمند مانند سیستم‌های دوربین سرعت‌سنج و ترافیک هم‌اکنون وجود دارند و برای ما عادی شده‌اند.

نظام‌های هوشمند آینده  

تعریفی که در بالا  برای ای‌-دموکراسی ارائه گردید یک تعریف متداول در بسیاری از متون علمی است که به نظر ما به سوی نظامی متکامل‌تر و متمایزتر پیش می‌رود که ما آن را AI-Democracy   یا دموکراسی هوشمند می‌نامیم. از سوی دیگر، تعریف‌های متداول   ای‌-دموکراسی دربرگیرنده اهداف واقعی ای‌-دموکراسی و اهداف نظام تکامل‌یافته‌تر AI-Democracy نیست و بسیاری از صاحب‌نظران را به اشتباه می‌اندازد و نتیجه آن است که   ای‌-دموکراسی را صرفاً تکامل یا تقویت  دموکراسی مرسوم بدانند. اضافه‌شدن پیشوند ای (E) یا در نظریه این مقاله پیشوند AI فقط به معنی الکترونیکی‌شدن انتخابات و الکترونیکی‌شدن ارتباط بین مردم و دولت نیست. برنامه‌های هوش مصنوعی که از الگوریتم‌های یادگیری ماشین[14] بهره می‌گیرند دیگر برنامه‌هایی نیستند که کُدهای آنها را انسان‌ها سطر به سطر می‌نویسند، این برنامه‌ها یاد می‌گیرند و تجربه می‌آموزند و بر اساس آنها خودشان کُدهای جدید برنامه‌سازی را به برنامه‌های خود اضافه می‌کنند و روز به روز تجربه بیشتری پیدا می‌کنند و این تجربه‌اندوزی و یادگیری آن‌قدر ادامه می‌یابد که به اَبَرهوش[15] برسند که از یک سو فراتر از هوش انسانی است و از دیگر سو کنترل آن بسیار دشوار است_ همین دشواری کنترل سبب شده است که بعضی از صاحب‌نظران آن را علت اصلی انقراض نسل بشر در آینده بدانند. پیشرفت‌ها در فناوری به ویژه در هوش مصنوعی، رایانش شناختی^[16]، یادگیری ماشین، ذخیره‌گرهای ابر-بنیاد[17] و پردازش در ابر، کلان‌داده‌ها،  اینترنت اشیاء[18]، اینترنت آدم‌ها[19]، شهرهای هوشمند، و خانه‌های هوشمند به یک نظریه جدیدتر برای یک  نظام فرامدرن نیاز دارد.

ورود فناوری هوش مصنوعی به بخش دیوانی حکومت به دلیل هزینه‌های پایین و کارآمدی و سرعت بالا امری محتوم و گریزناپذیر است. از دل این فناوری دو گونه حکومت بر خواهد خاست: نظام مشروطه AI-Democracy  و نظام هوش مصنوعی توتالیتر.

نظام مشروطه  AI-Democracy در شهر هوشمند به جای دو عنصر «حکومت» و «مردم» در دموکراسی مرسوم، یک عنصر اضافی شامل هوش مصنوعی و ذخیره‌گرهای ابر-بنیاد نیز دارد. مردم اجرای بخش بزرگی از امور خود را به سیستم هوش مصنوعی‌ای  خواهند سپرد که استدلال‌های پشت تصمیم‌گیری‌هایش را نیز ارائه می‌دهد تا استبداد هوش مصنوعی به وجود نیاید، به همین دلیل از اصطلاح هوش مصنوعی مشروطه بهره می‌گیریم.

نظام مشروطه AI-Democracy  یا دموکراسی هوشمند  (smart democracy) پاسخ‌گو

تعریف این سلسله‌مقاله‌های «اینترنت آدم‌ها» در ماهنامه ریزپردازنده از AI-Democracy   یا دموکراسی هوشمند تعریفی جدید و متفاوت است و  بر این نظر است که یک تفاوت اساسی بین ساختار  AI-Democracy   و ساختار دموکراسی مرسوم  وجود دارد و در نتیجه باید به عنوان شکلی جدید از حکومت به حساب بیاید:    AI-Democracy صرفاً حکومت مردم نیست، حکومت «مردم» و «هوش مصنوعی» (AI) به صورت مشروطه در یک شهر هوشمند است. مردم اجرای بخش بزرگی از امور خود را به صورت مشروط به سیستم هوش مصنوعی‌ای  خواهند سپرد که استدلال‌های پشت تصمیم‌گیری‌هایش را نیز ارائه می‌دهد، تا استبداد هوش مصنوعی به وجود نیاید، از همین روی، از اصطلاح «هوش مصنوعی مشروطه» بهره می‌گیریم.  برای این منظور شهروندان شهرهای هوشمند از دوره دبستان با مبانی دانش داده‌ها[20] آشنا می‌شوند و در دانشگاه  با گذراندن دروس تخصصی به داده‌دان[21] تبدیل می‌شوند. داده‌دان‌ها به خوبی می‌توانند تصمیم‌گیری‌های هوش مصنوعیِ پاسخ‌گو را تحلیل کنند و در برابر توتالیتاریسم هوش مصنوعی بایستند.

توتالیتاریسم هوش مصنوعی

در مقالات گذشته از این سلسله از مقالات مطالب فراوانی درباره کوچک‌شدن دامنه حریم خصوصی و نفوذ به «خود» انسان و تبدیل‌شدن انسان به ربات آورده‌ایم. نگرانی شخصیت‌های حوزه دانش و فناوری مانند استفن هاوکینگ، ایلان ماسک، یا بیل گیتز در مورد هوش مصنوعی و خطر اَبَرهوش نیز در بسیاری از رسانه‌ها درج شده است. در اینجا به طور نمونه می‌توانیم به امکان استفاده فناوری‌های هوش مصنوعی از نظریه تلنگر[22] یا القا برای تبدیل انسان به یک روبات برنامه‌سازی‌شده اشاره کنیم. نظریه تلنگر نظریه‌ای است که با یک کتاب یک اقتصاددان مشهور و برنده جایزه نوبل اقتصاد سال 2017، ریچارد تِیلر[23]، برای این نظریه مشهور شد. مطابق این نظریه بسیاری از رفتارهای آدمی را می‌توان با تلنگری ساده تغییر داد. هوش مصنوعی با بهره‌گیری از این نظریه می‌تواند رفتارها را مطابق فهم خودش «منطقی» کند. موتورهای جستجو مانند گوگل نیز در تصمیم‌گیری‌های ما دخالت می‌کنند و ناخودآگاه همان انتخابی را برمی‌گزینیم که گوگل خواسته است. انتخاب‌های ما آزادانه نخواهد بود، هوش مصنوعی برای‌مان انتخاب می‌کند.

نظر به این که در  نظام‌های توتالیتر هوش مصنوعی  از خرد جمعی و فراهوش یا ultra-intelligence (ترکیب هوش انسان‌ها، به ویژه داده‌دان‌ها، و خرد جمعی و هوش مصنوعی) بهره گرفته نمی‌شود حاکمان این نظام‌ها در تصمیم‌گیری‌ها ناچارند پیشنهادات و تصمیمات هوش مصنوعی را بپذیرند و کاملاً تابع اَبَرهوش شوند، و در عمل نظام‌های ناپاسخ‌گو و خودکامه هوش مصنوعی پدید بیاید. از سوی دیگر، چنانچه نرم‌افزار  هوش مصنوعی را کشوری دیگر ساخته باشد، نظام‌ توتالیتر هوش مصنوعی  در عمل به مستعمره کشور سازنده نرم‌افزار  هوش مصنوعی تبدیل خواهد شد. استعمار از طریق هوش مصنوعی شیوه استعمار آینده خواهد بود. تعداد زیادی از فیلم‌ها و کتاب‌های علمی-تخیلی این نوع نظام‌ها را به خوبی تشریح کرده‌اند. دو نمونه کلاسیک آنها عبارتند از فیلم «2001: اودیسه فضایی[24]» اثر استنلی کوبریک[25] و کتاب «1984» نوشته جورج اورول[26]. از همین روی، در این بخش از توضیح بیشتر درباره  چنین نظام‌هایی خودداری می‌کنیم.

■ ویژگی‌های ای‌-دموکراسی

بعضی از ویژگی‌های ای‌-دموکراسی در زیر آمده است. از لابلای  توضیحات و مثال‌های ذکرشده در این مقاله و مقاله‌های دیگر متوجه منظور ما از ای-‌دموکراسی خواهید شد. 

● اصلاح و حذف دیوان‌سالاری ناکارآمد

 دموکراسی با وجود معایبی که دارد به عنوان کارآمدترین  نظام سیاسی مطرح شده است. یکی از معایب آن تقابل دموکراسی با بوروکراسی (دیوان‌سالاری) است که سازمانی است که نمایندگان انتخاب‌شده توسط  مردم در نظام دموکراسی باید سیاست‌ها و  اهدافی  را که مردم خواسته‌اند از طریق آن به اجرا در آورند.  لزوم  شفافیت در مردم‌سالاری با پنهان‌کاری در دیوان‌سالاری همخوانی ندارد.  برطرف‌کردن این تقابل همواره یکی از چالش‌های فکری بسیاری از متفکران بوده است. مسائل دیوان‌سالاری بیش از اینها هستند، صرفاً چند نمونه در زیر آمده است.

دیوان‌مداران بر اساس قوانین تصویب‌شده در گذشته عمل می‌کنند و با تغییر و دگرگونی همسازی ندارند. قدرت دیوانی، دیوانیان را انعطاف‌ناپذیر می‌کند و ویژه‌خواری یا رانت‌خواری را به بزرگ‌ترین آفت دیوان تبدیل می‌کند. قانون میان حقوق شهروندی و دیوان همسازی به وجود می‌آورد، اما تفسیرهای مختلف دیوانیان از قانون همواره مسئله‌آفرین بوده است. قوانین و آیین‌نامه‌های دیوانی پیچیده هستند و در بسیاری از موارد بسیاری از مردم اگر بخواهند به این آیین‌نامه‌ها و قوانین پی ببرند مدت‌ها باید وقت بگذارند. این پیچیدگی سبب پدیده‌ای می‌شود که ما آن را بن‌بست دیوانی می‌نامیم: کارهای دیوانی و پرونده‌هایی که مدت‌ها و سال‌ها طول   می‌کشند و یک رانت فوق‌العاده برای حل‌کردن آنها در اختیار دیوانیان قرار می‌دهند.

کار دیوانی دشوار است و انسان دیوانی را به شدت خسته می‌کند. اساساً  انسان‌ها برای کارهای دیوانیِ تکراری مناسب نیستند. تشکیلات دیوانی به ساختمان‌های بزرگ که مصرف انرژی بالایی دارند نیاز دارد.  از سوی دیگر، گوردون تالوک[27]، اقتصاددان آمریکایی یک آفت دوگانه دیوان و مردم‌سالاری را رانت‌جویی[28]  یا رانت‌خواری و تاجرمسلکی دیوانیان می‌داند. در مردم‌سالاری معمولاً هرچند سال یک حزب به قدرت می‌رسد و مقامات بالای دیوانی را تعیین می‌کند. این مقامات دیوانی با ارتباطات حزبی می‌توانند برای کارهای دیوانی‌ای که با چند دیوان مختلف سروکار دارند اعمال نفوذ کنند و رانت جدیدی را به وجود آورند.

ای-‌دموکراسی به عنوان  زیرساختِ دیوان می‌تواند بسیاری از مسائل دیوان انسانی را برطرف کند و هوش مصنوعی   به عنوان  زیرساختِ دیوان می‌تواند انقلابی جدید به وجود بیاورد، و بسیاری از مقامات و مشاغل دیوانی  را حذف کند و هزینه‌های  دیوانی سرسام‌آور را به شدت پایین بیاورد.  هوش مصنوعی   به عنوان  زیرساختِ دیوان نیازی به ویژه‌خواری ندارد، می‌تواند انعطاف‌پذیر باشد و  بر اساس نیاز روز و  بر اساس اِشراف جامعی که به شهر هوشمند دارد قانون وضع کند، برای هر کار دیوانیِ شهروندان قوانین و آیین‌نامه‌های مورد استفاده را شرح دهد،  یک تفسیر روشن  از قانون داشته باشد و به دلیل سرعت عملی که دارد جلوی بن‌بست دیوانی را بگیرد، و مسئله اعمال نفوذ و  تاجرمسلکیِ انسانِ  دیوانی را حل کند، و در ساختمان‌های کوچک نصب شود و نیاز به مصرف انرژی را به حداقل برساند.

●  شفافیت

با آن که بخش بزرگی از مقالات این سلسله از مقالات به جنبه تاریک اینترنت آدم‌ها پرداخته است و خطر سوءاستفاده از داده‌های خصوصی مردم را تشریح کرده است، در مجموع، حرکت دولت الکترونیک _ حتی با وجود هشدارها و  افشاگری‌های افرادی مانند ادوارد اسنودن _  به  سمت شفافیت است. ساده‌ترین کارهای اداری به شکل الکترونیک و از طریق شبکه کامپیوتر و اینترنت انجام می‌گیرد. به عنوان مثال،  سال‌ها پیش در یک مقاله در همین ماهنامه درباره ابلاغیه‌های سازمان‌های مختلف به شهروندان نوشته شد و این پرسش را مطرح کرد که چرا با وجود  فناوری‌های پست الکترونیک، پیامک، و مانند آن رساندن نامه‌های ابلاغ به روش‌های باستانی انجام می‌شود. در آن دوران ماقبلِ دولت الکترونیک ممکن بود به دلایل مختلف _ که یک دلیل آن می‌توانست کوتاهی یا تخلف دیوانی  باشد _ ابلاغیه به دست «خوانده»، «مؤدی مالیاتی»، یا مانند آن نرسد و متحمل خساراتی شود. اما امروز، به مدد فناوری‌های دیجیتال این شفافیت ایجاد شده است و ابلاغیه‌ها از طریق پیامک و حساب‌های کاربری به دست شهروندان می‌رسد. امروزه  شهروندان با یک حساب کاربری که رمز ورود به آن را دولت الکترونیک برای شهروندان ارائه می‌دهد به راحتی می‌توانند در خانه از طریق گوشی یا یک کامپیوتر شخصی بدانند که پرونده‌شان در چه مرحله‌ای قرار دارد و چه مراحلی را باید بگذراند. چنین شفافیتی در کل تاریخ  دیوان‌سالاری بی‌سابقه است. تصویر1 که در بخش «از رؤیا تا واقعیت» در همین مقاله آمده است یک نمونه از این پرونده‌های الکترونیک را نشان می‌دهد.

● کوچک‌سازی دولت

کوچک‌شدن و کارآمدشدن دولت یک خصوصیت دیگر   ای‌-دموکراسی است. هوش مصنوعی و شهر هوشمند بسیاری از کارها را دقیق و هوشمندانه انجام خواهد داد و جای بسیاری از کارمندان را خواهد گرفت.  سیستم‌های هوش مصنوعی‌ای که برای شفافیت استدلال‌های‌شان را نیز ارائه خواهند کرد فساد  و رانت‌خواری را از دیوان‌سالاری بر خواهند چید.

● پای‌بندی به قانون

شهر هوشمند شهروندان قانون‌شکن  را به پای‌بندی به قانون ناچار خواهد کرد. همین حالا میزان تجاوز از سرعت مجاز رانندگی یا سبقت غیرمجاز در جاده‌های مجهز به دوربین‌های دیجیتال بسیار کاهش یافته است. پایگاه داده خودروها در مرکز پلیس110 نمونه‌ای  دیگر است که  می‌تواند تابلوها و نوشته‌های غیرقانونی‌ای  را پس از سالیان طولانی از سطح شهر جمع کند که متأسفانه نشان می‌دهد که عده‌ای از شهروندان خودشان می‌خواهند مجری قانون بشوند: تابلوهای پارک خودرو مساوی پنچری. خوشبختانه، پلیس110 این مسئله را با فناوری‌‌های پایگاه داده و شبکه کامپیوتر حل کرده است و شهروندان می‌توانند شماره خودروی متخلف را گزارش کنند و پلیس بلافاصله با تلفن همراه مالکان این قبیل خودروها تماس می‌گیرد و خواهان اجرای قانون می‌شود.  در یکی از روزهای آبان‌ماه که با چنین مشکلی برخورد داشتیم پس از اطلاع‌دادن موضوع به پلیس110 در عرض کمتر از 5دقیقه مسئله برطرف شد. چنین سیستمی می‌تواند به صورت یک برنامک موبایل تکامل پیدا کند که با گرفتن عکس از شماره خودرو بلافاصله مسئله را به اطلاع صاحب خودرو و اداره راهنمایی‌رانندگی برساند.

● مشارکت گسترده مردم

  ارتباط گسترده و دوسویه مردم با مردم،   مردم با دولت، و مردم با سیستم هوش مصنوعی (به ویژه، برای پاسخ‌خواهی و  پرسیدن علت تصمیم‌گیری‌ها و استدلال‌های  پشت آنها) یک ویژگی مهم   ای‌-دموکراسی است. انتخاب مهم‌ترین مشخصه دموکراسی است.  در دموکراسی مرسوم رأی‌گیری‌ها معمولاً به انتخاب تعدادی  نماینده محدود می‌شود، اما در  ای‌-دموکراسی مردم علاوه بر شرکت در انتخابات برای انتخاب  نمایندگان، به کارمندان، دپارتمان‌ها، و سازمان‌ها و اداراتی که برای امور زندگی خود به آنها مراجعه می‌کنند _ شبیه به روشی که در حال حاضر مسافران به رانندگان  تاکسی‌های اینترنتی یا هتل‌ها امتیاز می‌دهند _ رأی می‌دهند و نارضایتی‌های خود را  می‌توانند ثبت کنند.

بسیاری از شرکت‌کنندگان در انتخابات ریاست جمهوری خردادماه امسال ساعت‌ها در صف ماندند. چنین صف‌هایی معمولاً میزان مشارکت را کاهش می‌دهند. اگر امکانات انتخاب از طریق گوشی‌های هوشمند فراهم شود  تقریباً اکثر مردم در رأی‌گیری‌ها به طور پیوسته شرکت می‌کنند.

دموکراسیِ محدود به تعدادی نماینده منتخب مردم که به دموکراسی نیابتی یا نمایندگی[29] مشهور است جای خود را به  ای-دموکراسی می‌دهد،  با ویژگی‌هایی مانند  انبوهی از مردم تصمیم‌ساز؛ استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی و برنامه‌های آنالیتیک[30] (تحلیل) پیشرفته و بهره‌گیری از کلان‌داده‌ها[31] برای یافتن دقیق افکار عمومی؛ انتخابات و رفراندوم‌های پیوسته؛ پایش مستمر دولت و نمایندگان؛ پایش محیط زیست و مانند آن. دولت استونی از سال 2005 پیشگام چنین حرکتی شده است و  برنامه مشارکت الکترونیکی TOM[32] (که سرواژه عبارت «امروز تصمیم می‌گیرم» به زبان استونیایی است) را منتشر کرده است.

دموکراسی مرسوم صرفاً تعداد محدودی نماینده  را با نظام انتخابات  معمولاً  چهار ساله بر دیوانی حاکم می‌کند که طی سالیان طولانی شکل گرفته است و معمولاً این چهارسال برای اصلاح دستگاه‌های ناکارآمد کفایت نمی‌کند و معمولاً در  بدنه دستگاه دیوان‌سالار  تغییر محسوسی به وجود نمی‌آید، مگر آن که سیستم‌های دولت الکترونیک و شهر هوشمند برپا یا تکمیل گردد. خوشبختانه، برپایی دولت الکترونیک در  برنامه‌های توسعه کشور وجود دارد، و دولت‌های مختلف کشورمان زحمات فراوانی برای برپاسازی آن متحمل شده‌اند، اما هنوز با هدف نهایی فاصله بسیار زیادی داریم، که یک علت مهم آن نیاز به فناوری‌های پیشرفته‌تری است که در آینده به بازار خواهند آمد. در مجموع، بهترین راه حل رفتن به سوی دولت الکترونیک و شهرهای هوشمند و بهره‌گیری از ابزارهای اینترنت اشیاء و اینترنت آدم‌ها و برقراری پیوند میان آنهاست که زیرساخت‌های  ای‌-دموکراسی را شکل می‌دهند. 

● جمع‌سپاری

در شبکه‌های اجتماعی سازمان پیدا می‌کنیم، همدیگر را تحلیل می‌کنیم،  و برای اجرای عملیات یک پروژه بزرگ همکاری می‌کنیم. خودافزارآوری[33]  (BYOD) پدیده‌ای است که می‌تواند پروژه‌های عظیم را با کمترین هزینه به اجرا در آورد.

شمشادهای خشک‌شده در بلوار رودخانه شهر لاهیجان به رنگ روشن‌تر دیده می‌شود. شب‌پره به جنگل‌های لاهیجان نیز آسیب وارد کرده است. این عکس در اَمردادماه 96 توسط یک  گوشی گرفته شده است و دقت لازم برای نشان‌دادن لکه‌های قهوه‌ای در کوه جنگلی واقع در تصویر  را  که با چشم دیده می‌شود ندارد.

در مقاله  شماره26 در همین سلسله از مقالات با عنوان «کابوس شب‌پره شمشاد و جنگل‌های هوشمند» گفتیم که با جمع‌سپاری[34]، مردم می‌‌توانند با دیدن تصاویر زنده دوربین‌ها از جنگل هر نوع وضعیت غیرعادی، مثلاً خشک‌شدن غیرعادی درختان را گزارش کنند،  و در نتیجه  تعداد زیادی داوطلب  می‌توانند نقاط مختلف جنگل‌ها را تحت پایش مستمر در آورند و جلوی انتشار گسترده  آفت‌هایی مانند  شب‌پره شمشاد را بگیرند. در عمل دیده‌ایم که توان دولت برای مقابله با آفت‌هایی مانند شب‌پره شمشاد بسیار پایین است و همچنان که گفتیم مقابله با چنین آفت‌هایی می‌تواند با بهره‌گیری مردم از ابزارهای اینترنت اشیاء و همکاری گسترده مردم با دولت از این طریق به گونه‌ای بهینه انجام بگیرد. مردم در پایش و حفظ محیط زیست در  ای-دموکراسی مشارکتی گسترده دارند و در عمل بخشی از دولت می‌شوند (در عمل به سوی یک‌پارچه‌شدن دیوان و مردم پیش خواهیم رفت و دست‌کم بخشی از کار درآمدزای مردم اجرای امور ملی خواهد بود که می‌تواند جلوی بیکاری گسترده را نیز بگیرد).    مقابله با مگس‌های سفید (یا سفیدبالک‌ها) در شهر تهران که شهرداری تهران چندسالی است آغاز کرده است ولی موفق نبوده است نمونه مشابه دیگر است.

مردم با خودافزارآوری و استفاده از وقت‌های آزاد خود برای کارهای  مختلف کشور به طور داوطلبانه و حتی در ازای گرفتن دستمزد و بهره‌گیری از برنامه‌های ابر-بنیاد[35]، و  ابزارهای اینترنت چیزها و اینترنت آدم‌ها می‌توانند با کمترین هزینه پروژه‌های بزرگ را به اجرا در بیاورند، با شرکت در رأی‌گیری‌های پیوسته دولت را پیوسته پالایش کنند،  نظارت مستمر بر روی فعالیت‌های دولتی داشته باشند، و خودشان بخش فعالی از دولت باشند.

ادامه تکثیر مگس‌های سفید (یا سفیدبالک‌ها) در شهر تهران می‌تواند تنفس در فضای تهران را

 بسیار دشوار کند. حل چنین مسائلی با مشارکت گسترده شهروندان و دولت و با بهره‌گیری

 از ابزارهای اینترنت اشیاء عملی‌تر و کم‌هزینه‌تر است.

برای حل مشکلات ناشی از  ترکیب مردم‌سالاری مرسوم و دیوان‌سالاری ناکارآمد باید غذای سالم، ارگانیک، با گلایسِمیک ایندکس[36] پایین خورد و انرژی گرفت و روی به‌کارگیریِ هوشمندانه ابزارهای  AI-Democracy فکر و کار و سرمایه‌گذاری کرد و طرح داد، دون‌کیشوت‌وارانه نمی‌توان به یک جامعه آرمانی رسید!

از رؤیا  تا واقعیت

فیلم اجاره‌نشین‌ها از آن دست فیلم‌هایی است که بسیاری از مردم شاید بارها آن را تماشا کرده باشند. صاحب یک مجتمع ساختمانی فوت کرده است و وارثی ندارد. بین مستأجران و مباشر این مجتمع برای تصاحب آپارتمان‌ها جنگی ویران‌ساز در می‌گیرد. در سکانس پایانی مأمور دولت وارد ساختمان می‌شود و قانونی را برای آنها بازگو می‌کند که به نفع همه آنهاست و ساکنان می‌توانند با اقساط  بلندمدت آپارتمان‌ها  را از دولت خریداری کنند و فیلم با خوشی به پایان می‌رسد.

اما آیا دیوان‌سالاری به همین راحتی مسائل را حل می‌کند، و یا با فرستادن کارشناسان مختلف و تعیین قیمت‌های مختلف و حتی  ادعاهایی مانند این که دیوانیان با اقدامات دیوانی سبب ارزش افزوده برای ساختمان شده‌اند و مبلغی که مستأجران باید بپردازند بالاتر باید باشد، و...، خودش را به یک طرف جدید جنگ پیشین تبدیل نمی‌کند؟ و حتی وارد اختلافات خانوادگی ساکنان شود و برای سود بیشتر _ آن گونه که پیشتر گفتیم که  در نظریات گوردون تالوک آمده است _آتش اختلافات خانوادگی را بیشتر کند؟ آیا حتی اجرای امور نیکوکارانه می‌تواند به دیوان‌سالاری اجازه دهد که هر کاری انجام بدهد؟

بن‌بست دیوانی

نمونه مشابه یک ملک مشاع متعلق به دو شریک است که دفتر ماهنامه ریزپردازنده در آن قرار دارد. اختلافات ملکی سبب می‌شود که یکی از شرکا دادخواست دستور فروش این ملک مشاع را به دادگاه ارائه بدهد و خواهان فروش ملک شود. اما همین که به مرحله فروش می‌رسد این شریک به گونه‌ای شگفت‌آور از دادخواست فروش انصراف می‌دهد و  وکالت فروش سه دانگ خود را به یکی از دیوان‌ها می‌دهد _ تاریخ اخذ وکالت و تاریخ رأی دادگاه گویای آن است که آن دیوان از این  انصراف از دادخواست دستور فروش  مطلع بوده است و یا خودش پیشنهاد انصراف را داده است، زیرا مالک به دلیل مخارج سنگینی که برای مراحل مختلف این پرونده  صرف کرده بود منطقاً دلیلی برای پنهان‌نگاه‌داشتن آن نداشته است، که اگر به مرحله اجرا می‌رسید تا به حال مسئله خاتمه یافته بود. ضمناً حدود 3 ماه طول می‌کشد تا دیوان‌سالاران این واگذاری را به شریک دیگر اطلاع دهند!

در این صورت، این دستگاه دیوانی در مرحله اخذ وکالت‌نامه می‌دانست که بهترین و سریع‌ترین راه حل مسئله در صورت عدم حصول توافق، صدور رأی فروش ملک توسط قاضی محترم پرونده بوده است، در حالی که وکالت فروش ملک را گرفته بودند، چرا از موکل‌شان نخواستند که دادخواست را پس نگیرند؟ که برای ما که مطابق توصیه دادگاه محترم به مصالحه خودمان را برای خرید ملک آماده کرده بودیم نیز خسارات سنگینی در پی داشت؟

از آنجا که این شریک  برخلاف توافقات پیشین خواهان توقف استفاده شریک دیگر از ملک مزبور برای دفتر ماهنامه و انتشارات ریزپردازنده شده بود و این دفتر برای نشان‌دادن حسن نیت خود ضمن دادن پیشنهاد خرید سه دانگ دیگر، فعالیت‌های انتشاراتی خود را  متوقف کرده بود و در این مدت هیچ کتابی منتشر نکرد و مجله را با تأخیرهای زیاد و تیراژ پایین  منتشر کرد، مدیر انتشارات ریزپردازنده  که مالک سه دانگ آن ملک  است به دلیل عدم همکاری شریک خود ناچار می‌شود این بار خودش  دادخواست دستور فروش ملک مشاع را به دادگاه ارائه  بدهد، دادگاه  از یکی از ادارات استعلام می‌خواهد و یک وقت رسیدگی تعیین می‌کند.

این استعلام بلافاصله از طریق شبکه کامپیوتر به آن اداره می‌رسد. اما برخلاف دادخواست نخست، پس از حدود شش ماه و  سه بار تعویق زمان رسیدگی از سوی دادگاه محترم،  و دوندگی‌های فراوان، سرانجام پاسخ استعلام ارسال می‌گردد _ که در سیستم کنونی به طور معمول در کمتر از یک ماه باید برسد (همچنان که در دادخواست نخست انجام شده بود). دو بار مراجعه شد و برگه چاپی درخواست استعلام را که دادگاه محترم برای پیگیری حضوری صادر کرده بود ارائه گردید، در طبقات مختلف ساختمان از تک‌تک کارمندانی که ممکن بود پرونده ملک روی میز آنها باشد درخواست شد که پرونده‌های روی میزشان را بگردند، که پیدا نشد. در مراجعه دوم، معاون محترم اداره که متوجه جدیت در پیگیری  شد و به خوبی می‌دانست که پاسخ به نامه دادگاه در سلسله‌مراتب دیوانی اولویت دارد  قول داد که ظرف سه روز پرونده را بیابد. بالاخره در تماس تلفنی اظهار کردند که پرونده بر روی میز رئیس محترم اداره پیدا شده است!

چنین تأخیرهایی در پرونده‌های مشابه خسارات سنگینی می‌تواند به خواهان وارد کند، همان‌گونه که ما  متحمل زیانی بسیار  سنگین شدیم تا مسئله حل شود،  که تا به حال نشده است.

تصویر1. پاسخ استعلام با ابزارهای هوشمند و ارتباط شبکه می‌تواند بلافاصله و بدون هیچ تأخیری برسد. دیوان‌سالاران بدون این ابزارها می‌توانند چه به عمد چه به سهو تأخیرهای چندماهه به وجود بیاورند.

دادگاه محترم که از پرونده الکترونیک بهره می‌گیرد با شفافیت کامل علت تأخیرها را شرح می‌دهد. خواهان با رمز پرونده‌ای که از همان ابتدای تشکیل پرونده دریافت می‌کند در خانه با شبکه اینترنت به راحتی می‌تواند در جریان مراحل مختلف پرونده قرار بگیرد.   چنین شفافیتی در طول تاریخ دیوان‌سالاری بی‌نظیر است. دیوانی که استعلام از آن درخواست شده است به دلیل عدم استفاده از پرونده الکترونیک  برای خواهان  همچون یک جعبه سیاه عمل می‌کند، و همچون رویه‌های دیوانی باستانی با انواع تبصره‌ها و قوانین کوتاهی خود را توجیه می‌کند، حال  آن که چنین کوتاهی‌هایی می‌تواند خسارات سنگینی به خواهان وارد  کند.   

از سوی دیگر، در نخستین جلسه با مقام محترم دیوانی دارای وکالت فروش عنوان می‌کنند که چون مدیر انتشارات ریزپردازنده (مالک سه دانگ ساختمان) حق شفعه دارد می‌تواند آن سه دانگ دیگر را بخرد. به ایشان اعلام گردید که   چون حدود 24 سال است که انتشارات و ماهنامه ریزپردازنده در آن ساختمان فعالیت می‌کند حتماً خواهان خرید سه دانگ دیگر آن هستیم. نزدیک به یک سال است که از دادخواست دستور فروش می‌گذرد، مذاکرات و جلسات متعدد برای توافق با این مقام محترم دیوانی و نماینده ایشان  به نتیجه نمی‌رسد (هرچند، به توافق نزدیک شده‌ایم)، برای اختصار از ذکر طول‌کشیدن یک استعلام دیگر و مسائل دیگر ناشی از دیوان‌داری  ناکارآمد که ظاهراً به بروز پدیده بن‌بست دیوانی انجامیده است نیز می‌گذریم.

در پدیده بن‌بست دیوانی _ که گاهی به دلیل رویه‌های نادرست دیوانی به وجود می‌آید _ زمان اجرای یک کار دیوانی نامحدود به نظر خواهد رسید و  در نتیجه گذشته از آن که می‌تواند  یک رانت ویژه را برای دیوانیان فراهم ‌کند و به عنوان یک اهرم فشار مورد استفاده قرار بگیرد، دیوانیان برای راحتی‌  می‌توانند مسئولیت را روی دوش نفر بعد از خود بیاندازند. در این بخش صرفاً برای این که روی ژنریک‌بودن این پدیده دیوانی تأکید کنیم از ذکر نام دیوان‌ها پرهیز کرده‌ایم.

1.        در این مورد چنانچه سیستم‌های کامپیوتری از طریق فناوری‌های پیشرفته  مانند هوش مصنوعی بتوانند خودشان پاسخ استعلام را تهیه و ارسال کنند دیوان‌سالاری ناکارآمد حذف می‌شود، و بلافاصله و بدون هیچ تأخیری پاسخ استعلام ارسال می‌گردد.

چنانچه برای هر کارمندی از طریق کامپیوتر و وسایل همراه و حتی سیستم‌های هوشمندِ خودکار برای هر کار دیوانی محول‌شده امتیاز و رأی داده شود دیوا‌نیان ناچار می‌شوند وظایف خود را به خوبی انجام بدهند. سیستم امتیازدهی در سرویس‌های تاکسی‌رانی اینترنتی یا هتل‌های B&B به خوبی تأثیر چنین رأی‌گیری‌هایی را در مورد رانندگان و هتل‌داران  نشان داده است. مشکل مردم‌سالاری مرسوم آن است که سیستم سلسله‌مراتبی بالا به پایینِ دیوانی کنترل ضعیفی روی سطوح پایینی دیوانی دارد، اما شبکه‌های نظرسنجی و رأی‌گیری پیوسته ای-دموکراسی نشان داده است که به خوبی می‌تواند سیستم‌ها را با مشارکت مردم کارآمد کند. نهادینه‌شدن ابزارها و فرهنگ درست ای-دموکراسی می‌تواند جامعه را برای گذار به نظام مشروطه  AI-Democracy آماده کند که با حذف دیوان‌سالاری ناکارآمد و حذف هزینه‌های غیرضروری دیوانی، زندگی را  لذت‌بخش می‌کند و می‌تواند جلوی بروز توتالیتاریسم هوش مصنوعی را بگیرد.□